Wandtegel

Kunststukje van de week - Verschenen in De Dordtenaar op 23 september 2004. Leek: Corrie Lugtenburg (Dordts Archeologisch Centrum). Deskundige: Dhr. P.J. Tichelaar (Oud directeur van de Koninklijke Tichelaar Aardewerk- en Tegelfabriek te Makkum).

De leek:
Bij een archeologisch onderzoek komen regelmatig bouwfragmenten tevoorschijn, zoals wandtegels. Zo ook bij het onderzoek aan de Varkenmarkt in 2003. Hier werd een aantal fragmenten van vierpastegels gevonden. Datering 1600-1620. Vier van deze tegels vormen samen één motief, dat vaak eindeloos herhaald werd. Dit soort tegels werd gebakken van klei en voorzien van een laagje glazuur.

Het gebruik van geglazuurde bakstenen en tegels als vloer- en muurbedekking kwam via het Midden-Oosten naar Zuid-Europa. Vooral in Spanje en Italië ontstonden belangrijke werkplaatsen waar naast tegels ook gebruiksvoorwerpen werden geproduceerd. Rond 1550 ontstonden in Nederland fabrieken waar deze producten werden gefabriceerd.

De afbeeldingen op de tegels veranderden in de loop van de tijd. Naast strakke lijnen met gestileerde bladvormen, die nog de invloed tonen van het Midden-Oosten, komen nu ook natuurgetrouwe voorstellingen van mensen, dieren, bloemen en planten voor. De voorstelling was vaak veelkleurig, de versiering in de hoeken meer in blauw en wit. Door de aanvoer van porselein uit China werden de kunstuitingen echter beïnvloed. De kleuren werden voor de hele tegel steeds meer blauw en wit en er ontstonden diverse vormen van kleine hoekfiguren.

Na een opgraving worden de vondsten bekeken en beschreven. Hierbij wordt vaak gebruik gemaakt van verschillende naslagwerken. Ook de tegels van de Varkenmarkt werden vergeleken met afbeeldingen in de literatuur. Zo was er een fragment dat ik in eerste instantie benoemde als vierpastegel, maar de voorstelling was toch anders… Het hoekmotief was kleiner en de bloemen in het midden veel drukker. Een naslagwerk leerde mij dat het om een zogenaamde ‘pompadourtegel’ ging. Datering 1600-1640. Eén pompadourtegel vertoont hetzelfde motief als vier vierpastegels samen.

Direct kreeg ik visioenen van ‘Madame de Pompadour’ in een prachtige jurk van drukke bloemetjes stof. Maar klopte dat wel? Reden om naar een tegeldeskundige te gaan.

De deskundige:

Het fragment van de tegel van de Varkenmarkt blijkt inderdaad een zogeheten pompadourtegel te zijn, maar de heer Tichelaar wijst mij direct terecht. “Uw tegel is nogal wat ouder dan die Franse courtisane (Jeanne-Antoinette Poisson, Marquise de Pompadour, 1721 -1764) en dat zij met haar japon de oorspronkelijke naamgeefster van de tegel zou zijn, kan dus niet waar zijn. Is ook niet zo bedoeld. De japon is bij de tegel bedacht en niet omgekeerd. De reeds bestaande tegel kreeg pas later de naam van de stof en de japon. De associatie van de afbeelding op deze tegel met stof voor een jurk, is typisch een fantasievolle vondst van veilinghuizen van het eerste kwart van de 20 ste eeuw. Uw stadgenoot Mak kon er ook wat van!”

De tegel wordt aandachtig bekeken. Het valt hem op dat hiervoor gewassen klei gebruikt is. Het is bijzonder dat, gezien de datering (1600-1640) en de plaats van herkomst (mogelijk Rotterdam), toen al gewassen klei werd gebruikt. De klei is dan gezuiverd van grove materialen en is fijn van structuur. Dat was in die tijd ongebruikelijk.

De fabriek in Makkum bestaat al sinds 1594, het is de oudste nog in bedrijf zijnde onderneming in Nederland. Werden hier eerst alleen tichels (bakstenen) geproduceerd, eind 17e eeuw ging de fabriek over op geglazuurde schotels, sieraardewerk en tegels. De ambachtelijke tradities worden in ere gehouden. De producten van de Friese klei krijgen als basis een dekkende witte tinglazuur waardoor de kleuren van de tekening, die nog steeds handmatig wordt aangebracht, heel helder zijn.

Naast zijn functie in het familiebedrijf heeft de heer Tichelaar een zeer uitgebreide studie gedaan naar Fries aardewerk dat uiteindelijk heeft geresulteerd in een promotie op dit onderwerp in april 2004.