Dordrecht aan beide zijden van het water

Het dorp Thuredrith ontstaat rond het jaar 1000 aan de kant van de Voorstraat. Aan de andere kant van de rivier de Thuredrith vind je dan alleen nog een langgerekte zandbank; een soort eiland in een delta met meerdere geulen.

Reconstructie van het geulensysteem met de zandbank (geel) en de Voorstraat/Riedijk (bruin). Bewerking van de kaart van Easton (1917).

De rivier de Thuredrith is van oorsprong een doorbraak vanuit de Merwede. In de oudste vorm, mogelijk rond het begin van de IJzertijd of eerder, bestaat de rivier uit een aantal verschillende geulen, waaronder een voorloper van de Oude Maas. Die stroomt dan nog ongeveer op de plek van wat nu de Nieuwe Haven/Kuipershaven is. Dit geulensysteem verbindt de rivier de Merwede (dan nog Waal) met de rivier de Dubbel.

Ophogingen

Op de zandbank wordt in de 11e eeuw nog niet gewoond. Wel beginnen de inwoners van Thuredrith vanaf ca. 1150 met het ophogen van dit eiland. In 1170 zorgt een grote storm ervoor dat de rivier de Merwede doorbreekt in het geulensysteem. Daardoor worden de geulen verbreed tot de Oude Maas die we nu kennen, al noemen de middeleeuwers deze 'nieuwe' rivier gewoon Merwede. De rivier de Thuredrith verandert niet.

De verbreding van het geulenstelsel verbetert de mogelijkheden voor de scheepvaart, en dus de handel. Daardoor kan Dordrecht tussen ongeveer 1175 en 1195 al uitgroeien tot stad. Graaf Dirk VII is dan net 5 jaar aan de macht. De zandbank overleeft de storm van 1170 en het is waarschijnlijk het pas gevormde stadsbestuur van Dordrecht dat het ophogingsproject vervolgt.

Nieuwe dijk, nieuwe huizen

In een oorkonde uit 1200 wordt al gesproken over "Durtreth ex utraque parte aqua": Dordrecht aan beide zijden van het water. Blijkbaar vordert het ophogingsproject goed. De Tolbrug met de tolbrugstoren is het centrum. Was de tolbrugstoren niet gesloopt in 1544, dan kon je deze zien vanuit Huis Scharlaken: schuin aan de overkant van het Scheffersplein, ter hoogte van de nog bestaande Tolbrugstraat. In een document uit 1203 blijkt dat er inmiddels ook een 'novo dicho' is: een nieuwe dijk. Dit is de huidige Groenmarkt/Wijnstraat. De stadsuitbreiding kan nu echt beginnen.

Eén van de eerste grote bakstenen huizen aan deze nieuwe dijk, gebouwd rond 1250, is de markthal voor de handel in wollen stoffen. Op andere plekken in Nederland worden dan alleen nog kloosters en kastelen gebouwd van baksteen.

De elite van de stad bouwt meer en meer grote bakstenen panden langs de Nieuwe Dijk. Maar al gauw zijn er ook meer gewone huizen nodig. Om ook in de drassige oeverzone van de Merwede (Oude Maas) te kunnen bouwen, worden achter de grote huizen nieuwe 'aanplempingen' gerealiseerd: er worden houten bakken getimmerd van zware balken. Hierin wordt stadsafval, mest en grond van elders gestort. Archeologen vinden deze constructies terug tijdens opgravingen aan de Tolburgstraat-waterzijde/Varkenmarkt (1968) en de Waag (1986). 

Constructies van houten bakken voor de aanplempingen. Tolbrugstraat-waterzijde/Varkenmarkt, 1968-1971.

Op deze manier wordt rond 1350 een nieuw landhoofd gecreëerd met een houten kadebeschoeiing: de stabboom of stadsboom. Er worden eenvoudiger houten huizen op gebouwd, met lange steigers die tot in de diepere vaargeulen van de rivier reiken. De Nieuwe Haven - de opvolger van de Oude Haven (de Thuredrith) -  bestaat dan nog niet; die is pas klaar in 1409. Het Nieuwe Werck, waar nu Huis Van Gijn staat, is dan nog slechts een andere zandbank in de rivier. Dat is een nieuw uitbreidingsproject dat in de 16e eeuw zal starten.

Reconstructie van de stadsuitbreiding rond 1350, ter hoogte van de Tolbrugstraat-waterzijde, met landhoofd en eerste stabboom (de met hout beschoeide kade). Je kijkt richting de Groenmarkt/ Wijnstraat. Tekening: Rijksmuseum van Oudheden | J. Caspers.

Deze tekening is een artist impression en geeft geen volledig kloppend beeld: op de tekening is het straatje even breed als de steiger, maar het was in werkelijkheid breder. De Tolbrugstraat-waterzijde verliep daarbij in breedte: van iets meer dan 2 meter aan de kant van de Groenmarkt, naar 4 meter ter hoogte van de eerste stabboom (hier afgebeeld) die 75 meter noordelijker lag. Daarbij zijn op de achtergrond alleen de huizen langs de Voorstraat te zien, terwijl er in deze tijd ook al huizen langs de Groenmarkt/Wijnstraat stonden.

Pas in de 16e eeuw schuift de stabboom op en wordt de Tolbrugstraat verlengd tot aan de Varkenmarkt/Nieuwe Haven. Het straatje is op dat punt dan ca. 5 meter breed. De huizen langs de Tolbrugstraat stonden in de eerste fase in de lengterichting langs de straat (de situatie van de reconstructietekening). In de tweede fase staan ze aan het eind van de Tolbrugstraat haaks op het straatje. De huizen zijn dan ca. 10 meter diep.

Ook aan deze kant van de stad zijn tijdens de saneringen in de jaren '60/'70 smalle straatjes verdwenen om plaats te maken voor nieuwbouw en een plein: de Grote Markt. Daarvoor zag het er zo uit:

Links: Tolbrugstraat-waterzijde met de opgraving uit 1968, kijkend richting Groenmarkt, met in de doorgang nog net zichtbaar het pand van V&D. Rechts: de Tolbrugstraat-waterzijde in 1957, kijkend vanaf de Varkenmarkt richting Groenmarkt met op de achtergrond het pand van V&D. Foto: Regionaal Archief Dordrecht 554_33521.